Nefertiti schittert in Berlijn, niet in Caïro

Voor het eerst worden alle schatten uit het graf van de wereldberoemde farao Toetanchamon in één groot museum tentoongesteld, waaronder zijn gouden dodenmasker. Op Instagram zei bondspresident Steinmeier diep onder de indruk te zijn. Hij liet weten vooral verheugd te zijn dat er Duitse expertise is gebruikt op het gebied van archeologie, conservering en museologie. Verschillende Duitse bedrijven waren betrokken bij het ontwerp en de bouw van het GEM. Het in Stuttgart gevestigde architectenbureau Atelier Brückner ontwierp zelfs de schatkamer van Toetanchamon voor het nieuwe museum.  

De Duitse bondspresident zei in Caïro niets over het beeld van Nefertiti, ook wel Nofretete genoemd. De 3400 jaar oude kalkstenen buste van de Egyptische koningin is wereldberoemd, met haar amandelvormige ogen en hoge blauwe kroon. Hoewel het tot de topstukken uit de Egyptische oudheid behoort, wordt Nefertiti al sinds 1924 tentoongesteld in Berlijnse musea. Sinds 2009 is zij te zien in het Neues Museum. 

“Steinmeier had Nefertiti mee moeten nemen”, stelde de Duitse historicus Jürgen Zimmerer zondag op zijn social media kanalen. Zimmerer is professor Afrikaanse en koloniale geschiedenis aan de Universiteit van Hamburg en een van de belangrijkste stemmen in het Duitse debat over de restitutie van koloniale (roof)kunst. “Deelnemen aan een opening van een museum en tegelijkertijd de eis tot teruggave van het Nefertiti-beeld volledig negeren is ook een vorm van lef die bijna op een statement lijkt: de afrekening met de koloniale erfenis wordt uitgesteld”, aldus Zimmerer. 

Petitie

In het verleden heeft Egypte het Nefertiti-beeld teruggevraagd, maar hoe de huidige president Abdel-Fattah al-Sisi erin staat, is niet duidelijk. Het is vooral de Egyptische archeoloog Zahi Hawass die al jaren campagne voert voor de restitutie van het kunstwerk, ook toen hij nog secretaris-generaal was van de Egyptische Oudheidkundige Dienst. Het leverde niets op. Hawass vindt dat Nefertiti thuishoort in het nieuwe museum en hij is vorig jaar een nationale petitie gestart om het borstbeeld nu echt terug naar Egypte halen. 

Duitsland is niet van plan om Nefertiti terug te geven. De Stiftung Preußischer Kulturbesitz (SPK), die het beeld in bezit heeft, houdt al decennialang vast aan haar standpunt: de buste is in 1913 legaal naar Berlijn gekomen. Nefertiti werd in 1912 gevonden bij een opgraving in Egypte. Dat land was destijds geen soevereine staat, maar stond onder Britse controle. De Fransen hadden de leiding over de oudheden en bepaalden welke cultuurgoederen Egypte mochten verlaten. De regeling was dat de buit van de opgraving werd verdeeld. De ene helft van de objecten bleef in het land zelf, de andere helft ging naar de buitenlandse teams die de opgravingen financierden. Dat was toen onder meer Duitsland. Of dit roofkunst is, daar valt over te twisten.

Restitutie?

Dat Duitsland vasthoudt aan regelingen uit koloniale tijden is volgens Zimmerer problematisch. “De onteigeningen door de nationaalsocialisten beschouwen wij ook niet als rechtmatig, terwijl dat ook ooit een geldige wet was”, zei de historicus in een interview met Der Spiegel in 2020. 

Ook historicus Sebastian Conrad, die vorig jaar een boek schreef over Nefertiti, stelt in Der Spiegel dat de Duitse instellingen die vasthouden aan een wet uit 1913, de hiërarchie van toen in stand houden. “Wat we nodig hebben is een kritisch debat over de vraag hoe vrij de Egyptenaren destijds konden beslissen welke kunstschatten in het land bleven en welke niet.”  

Een serieus debat in de Duitse politiek over de teruggave van Nefertiti is er nooit geweest, schreef Der Spiegel vorige week (betaalmuur). De laatsten die restitutie van de buste overwogen waren de nazi’s. Rijksluchtvaartminister Hermann Göring hoopte met het beeld Egypte als bondgenoot voor zich te winnen, maar Adolf Hitler voorkwam dat Nefertiti Berlijn verliet. "Ik zal het hoofd van de koningin nooit opgeven. Het is een meesterwerk, een juweel, een ware schat", zou hij hebben verklaard. Het moest een pronkstuk worden in zijn gedroomde ‘wereldhoofdstad Germania’. 

Een pronkstuk in Berlijn is Nefertiti nog steeds. Jaarlijks trekt zij ongeveer een half miljoen mensen naar de stad. In andere Berlijnse musea zijn de afgelopen jaren flink wat debatten gevoerd over het tentoonstellen van koloniale objecten. Dat leidde in 2022 bijvoorbeeld tot de restitutie van kostbare bronzen objecten aan Nigeria, die in de negentiende eeuw uit het toenmalige koninkrijk Benin werden geroofd. Ook in veel andere Europese landen worden debatten gevoerd over de omgang met koloniaal erfgoed. Duitsland liep lange tijd achter in het reflecteren op zijn eigen koloniale verleden, maar de afgelopen jaren is er meer aandacht en geld gekomen voor herkomstonderzoek van objecten.

Herkomstonderzoek

Voor oudheden uit Egypte is volgens Zimmerer veel minder aandacht in het debat over koloniale kunst, zei hij in 2020 tegen Der Spiegel. Dat komt volgens hem vooral omdat de Egyptische traditie destijds al werd gezien als een voorloper van de Europese cultuur. “Het idee was altijd: dit is in essentie onze cultuur. Hieruit is het recht voortgekomen om objecten uit Egypte te exposeren of zelfs te bezitten.” 

Er zijn volgens Zimmerer zeker enkele tienduizenden objecten uit Egypte in Duitse musea. Van slechts een klein deel is bekend hoe ze in het bezit van de musea zijn gekomen. “Momenteel hanteren we het principe dat restitutie alleen kan plaatsvinden als de wederpartij kan bewijzen dat een object is gestolen. Ik ben voorstander van het omkeren van de bewijslast: wij moeten ervan uit gaan dat het verkrijgen (van objecten) onder bepaalde omstandigheden sowieso oneerlijk was.”

Voor Berlijn zou het een aderlating zijn als Nefertiti moest vertrekken. Ze wordt ook wel omschreven als de Mona Lisa van de Duitse hoofdstad. Ondanks haar hoge leeftijd zijn haar levendige kleuren en gelaatstrekken buitengewoon goed bewaard gebleven. Onderzoek heeft uitgewezen dat de buste zeer kwetsbaar is en eigenlijk niet geschikt voor transport. Of ze ooit weer terugkeert naar haar moederland is de vraag. Niet alleen Steinmeier zwijgt over Nefertiti, ook de Egyptische overheid heeft zich nog niet bij de Stiftung Preußischer Kulturbesitz gemeld.