Duitslandweb logo Duitslandweb

De vermoorde componist

Columns - 2 mei 2023 - Auteur: Merlijn Schoonenboom

Het dilemma na afloop van het concert verrast me toch eventjes. Na de uitvoering van het werk van de Nederlandse componist Dick Kattenburg legt een van de musici de vraag op tafel: ‘Zou het niet nóg beter zijn’, zegt hij, ‘als we de muziek gewoon zouden spelen om de muziek zelf, en niet omdat de componist in de Holocaust vermoord is?’

De vermoorde componist
© wikimedia/cc
Zelfportret op partituur, door Dick Kattenburg, 1937

We zitten in een pizzeria in de stad Rostock. Ik ben enigszins bij toeval bij het concert van Kattenburg vanavond terecht gekomen, omdat een van de musici me uitnodigde in de stad langs te komen. Ik weet verder niets van de componist, niets over zijn leven, niets over zijn muziek. Dat is ook niet verwonderlijk: bekend is hij niet, er bestaan nauwelijks opnamen van zijn werk.

Eigenlijk had ik van tevoren even de tentoonstelling over zijn leven in het conservatorium moeten bekijken, maar ik ben net te laat en ren langs de informatieborden in de gang - ze vallen me niet eens op, zoveel borden over bijzondere vermoorde personen heb ik in de Duitse openbare ruimte al voorbij zien komen. Maar op zijn laatst als het strijktrio begint te spelen, verandert mijn belangstelling.

De muziek is spannend, de uitvoering is uitstekend, en het is direct te horen dat van de componist Kattenburg nog veel meer te verwachten zou zijn geweest. 24 jaar oud was hij, toen hij op 5 mei 1944 in Auschwitz vermoord werd. Ongeveer dertig composities en liederen heeft hij geschreven, met invloeden van Ravel, uit de jazz, en later ook uit de Joodse muziektraditie. Hij kreeg tijdens de oorlog per koerier compositieles van de veel bekendere Leo Smit, die zelf in 1943 in Sobibor werd vermoord.

Merlijn Schoonenboom verbindt in zijn maandelijkse column persoonlijke ervaringen met bredere maatschappelijke ontwikkelingen in Duitsland

Er blijkt voor mij een reis naar het Oost-Duitse Rostock voor nodig om dit deel van de Nederlandse muziekgeschiedenis te leren kennen. Rostock wordt in de Duitse media meestal alleen genoemd als de stad waar begin jaren negentig aanslagen op asielzoekers hebben plaatsgevonden, maar uitgerekend hier bevindt zich op het conservatorium ook het Zentrum für Verfemte Musik. Verfemt betekent zoiets als ‘uitgestoten’, legt me de directeur uit; hij gebruikt dit oud-Duitse begrip als alternatief voor entartet, dat een nazi-term is.

Het centrum heeft zich tot taak gesteld om muziek van vervolgde componisten uit te voeren. Het is aan dit soort initiatieven te danken dat Kattenburg in het jaar 2023 überhaupt onder aandacht gebracht kan worden. In Nederland is er de Leo Smit Stichting, die onder het motto ‘de mooiste muziek die u nooit gehoord heeft’ al 25 jaar biografische informatie en muzikale fragmenten bijeen brengt over vermoorde Nederlandse componisten. Mede door de activiteiten van deze stichting worden er de laatste jaren in binnen- en buitenland vaker concerten en voorstellingen rond het werk van Kattenburg gemaakt; ook NPO Radio 4 heeft er aandacht aan besteed.

De context van dergelijke uitvoeringen is alleen dan wel de oorlogsherdenking. Ook de avond in Rostock vond plaats in het kader van de Holocaust-herdenking van 27 januari. Op het podium vertelde een van de musici over haar door de nazi’s vermoorde tante en Kattenbergs nicht vertelde over het geërfde stapeltje papieren dat ze in 2004 op zolder had gevonden. Het bleken composities van Kattenburg, van wie tot dan toe werd aangenomen dat hij slechts één muziekstuk had geschreven.

Hoe belangrijk deze herdenkingen ook zijn, de vraag die de musicus na afloop opwierp is toch ook heel legitiem. Want zou het werk van de vermoorde componist niet ook kunnen worden uitgevoerd zónder het label van de vervolging eraan? Het werk van Kattenburg, vond de musicus, is goed genoeg, en eigenlijk zou hij het daarom het liefst samen met Ravel en Gershwin uitvoeren, zonder dat het gaat om zijn vreselijk einde.

Dat is het dilemma; zonder de herdenkingen zou het werk van deze vermoorde componist niet worden uitgevoerd, maar het zou de grootste overwinning op de vervolging zijn als zijn muziek ook gewoon om zijn kwaliteit zou worden uitgevoerd.

Reacties

Carine Alders - 4 juni 2024 15:52

Voor mij is het geen dilemma. Zoals de muziek buiten beeld geraakt is door toedoen van de nazi's, komt hij nu weer onder de aandacht door de herdenking van de Holocaust. De volgende stap zal zijn dat de muziek zal klinken om de muziek. We zien het al met de muziek van Leo Smit, die steeds vaker buiten de context van de Holocaust klinkt. Af en toe hoor ik ook al muziek van Dick Kattenburg midden in de zomer op NPOKlassiek. Gewoon omdat het fantastische muziek is. Mooi verslag van het concert!

Reageer
Joyce Bergman-van Hessen - 4 juni 2024 11:58

Bij toeval stuitte ik net op dit artikel. Voor mij, genoemde "nicht van Kattenburg", een mooie verrassing. Het concert in Rostock en bijbehorende tentoonstelling was een herhaling van zetten nadat de tentoonstelling in uitgebreidere vorm in 2020 in Schwerin had gestaan. Kattenburgs strijktrio werd in Rostock uitgevoerd door o.a. de Merlijn bekende celliste Natalie Clein, wier grootmoeder tijdens de oorlog geallieerde piloten afleverde bij het Utrechtse safehouse van mijn ouders....

Reageer
Nico - 8 mei 2023 12:43

Interessante vraagstelling aan het begin van het artikel. En ik ben wel benieuwd. Ik had nog nooit van deze componist gehoord en ik ben wel benieuw naar eventuele uitvoeringen van zijn werk. Kunst is iets blijvends, voor de eeuwigheid, waar de kunstenaar in blijft leven. Leuk artikel, dank daarvoor!

Reageer
Maximaal 500 tekens toegestaan

Lees meer over 'Nationaal-socialisme':

Museum Die Villa_: 'Hoe meer debat, hoe beter'

Museum Die Villa_: 'Hoe meer debat, hoe beter'

In Osnabrück is het museum over de omstreden nazi-jurist Calmeyer geopend. Journalist Ingrid Bosman bracht er een bezoek.


Lees meer

Nazi-bouwwerk Prora in toeristisch jasje gestoken

Nazi-bouwwerk Prora in toeristisch jasje gestoken

Na decennia van leegstand en verpaupering is het megalomane nazi-bouwwerk op het Duitse eiland Rügen omgebouwd tot een luxe vakantieoord.


Lees meer

'Duitsland heeft thema dwangarbeid lang verwaarloosd'

'Duitsland heeft thema dwangarbeid lang verwaarloosd'

Miljoenen mensen werkten tijdens de oorlog onvrijwillig voor nazi-Duitsland. De verwerking daarvan duurt nog altijd voort.


Lees meer

Tijdlijn 'Kriegsende' in Duitsland

Tijdlijn 'Kriegsende' in Duitsland

Wat gebeurde er in Duitsland in de tijd voor en na de ondergang van het nazi-regime in 1945?


Lees meer


top
Op deze site worden cookies gebruikt, wilt u hiermee akkoord gaan?
Accepteer Weiger