Spanning rond Duitse herdenking WO II op 8 mei

Duitsland tekende in de nacht van 8 op 9 mei 1945 in Berlijn de expliciete overgave aan de strijdkrachten van de Sovjet-Unie. Het Rode Leger had een paar dagen eerder de Duitse hoofdstad ingenomen. Met die handtekening was de Tweede Wereldoorlog in Europa officieel ten einde.

Duitsland heeft altijd geworsteld met deze gedenkdag. In de Oost-Duitse DDR werd vanaf 1950 op 8 mei de bevrijding van het Duitse volk van het 'Hitlerfascisme' gevierd. In West-Duitsland was er na de oorlog lange tijd geen speciale aandacht voor deze gevoelige datum. Voor veel Duitsers betekende 8 mei 1945 capitulatie, verlies en nederlaag. Ook volgde nog veel leed in de periode erna. Miljoenen etnische Duitsers werden verjaagd uit delen van Midden- en Oost-Europa en veel soldaten keerden pas jaren later terug uit gevangenschap.

In 1985 sprak de Duitse bondspresident Richard von Weizsäcker tijdens een beroemd geworden toespraak in de Bondsdag voor het eerst over 8 mei als ‘bevrijdingsdag’. “Die dag heeft ons allemaal bevrijd van het onmenselijke systeem van nationaal-socialistische tirannie”, zei hij. Later kwam er van verschillende kanten kritiek op deze omduiding. Aan het feit dat veel Duitsers onderdeel uitmaakten van het nazi-systeem gaat de term Befreiung voorbij. Binnen uiterst rechtse kringen wordt vooral de nadruk gelegd op het slachtofferschap van de Duitsers en wordt de term bevrijding daarom als niet gepast gezien. Lees hier meer over de achtergrond van 8 mei in ons artikel ‘8 mei, een dag van bevrijding in Duitsland?’

Russen niet gewenst

Door de aanvalsoorlog van Rusland in Oekraïne zijn de Tweede Wereldoorlog-herdenkingen in Duitsland extra gespannen. Omdat het oosten van Duitsland en Berlijn door het Russische leger zijn bevrijd, was er tot 2022 ook een rol voor Russische vertegenwoordigers bij de herdenkingen daar. Dit jaar heeft het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken een memo verspreid aan de deelstaten en gemeenten met daarin het advies geen Russische of Belarussische vertegenwoordigers uit te nodigen of toe te laten bij de herdenkingen. Het ministerie wil daarmee voorkomen dat de bijeenkomsten voor Russische propaganda kunnen worden gebruikt, schrijft onder meer de ZDF. Zie: Debatte über Ausladungen: Weltkriegsgedenken ohne Russland?en Gedenken zum Ende des Zweiten Weltkriegs: Russen nicht willkommen.

De Russische ambassade in Duitsland protesteerde tegen het advies en stelde in een verklaring dat ‘het 80ste jubileum van de overwinning op het nazisme een heilige dag is voor alle volkeren van de voormalige Sovjet-Unie. Zij verloren 27 miljoen mensen in de Tweede Wereldoorlog.’

De Russische ambassadeur liet zich niet weerhouden door het advies van het Duitse ministerie. Zonder dat hij een uitnodiging had, nam hij 16 april deel aan een herdenkingsbijeenkomst bij het soldatenmonument in Seelow, een Duits plaatsje bij de Poolse grens. Traditioneel wordt hier gezamenlijk met Russische vertegenwoordigers herdacht. Bij de Slag om de Seelower Höhen, een van de bloedigste gevechten in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog, kwamen tienduizenden soldaten van zowel de Duitse Wehrmacht als het Rode Leger van de Sovjet-Unie om het leven.

Russische ambassadeur

In Brandenburg, waar Seelow onder valt, kwam het memo van het ministerie van Buitenlandse Zaken niet bij iedereen goed aan. Sina Schönbrunn, SPD-lid van het Brandenburgse deelstaatparlement uit Seelow, snapt de zorgen van het ministerie wel, maar noemt het advies ‘absurd’. Het is volgens haar ‘onzinnig’ om een vertegenwoordiger van een land dat zijn gedode landgenoten wil herdenken, uit te sluiten’. Hoewel ze niet officieel waren uitgenodigd, mochten de Russische ambassadeur net als een gezant uit Wit-Rusland wel bij de herdenking in Seelow aanwezig zijn.

Ook dook de Russische ambassadeur eind april op bij een herdenking in Torgau (Saksen), waarvoor hij ook geen uitnodiging had, maar wel een krans mocht leggen.

Extra regels in Berlijn

Berlijn is de enige Duitse deelstaat die van 8 mei een vrije dag heeft gemaakt. Dat gebeurde 5 jaar geleden voor het eerst ter gelegenheid van 75-jaar ‘Kriegsende’. Op 8 en 9 mei (de dag waarop Rusland de overwinning op nazi-Duitsland viert) staan er meer dan 60 herdenkingsbijeenkomsten gepland in Berlijn en Brandenburg. De politie heeft aangekondigd dat ze op beide dagen bij de gedenkplaatsen aanwezig zullen zijn om een waardige herdenking te kunnen waarborgen, meldt de regionale omroep RBB24. Voor de herdenkingen bij Sovjet-monumenten gelden speciale regels voor bezoekers. Het dragen van militaire uniformen en insignes is verboden, net als het tonen van Russische vlaggen en de letters V en Z. 

Net als voorgaande jaren zijn er ook leden van de pro-Russische en nationalistische motorclub Nachtwolven onderweg naar Berlijn. Zij willen kransen leggen bij het grote Sovjet-Monument in Treptower Park op 9 mei. 

Speciaal voor 80 jaar Kriegsende zijn er van 2 tot 11 mei ook meer dan 100 evenementen in Berlijn georganiseerd, waaronder tentoonstellingen, lezingen, rondleidingen, filmvertoningen en concerten. Bekijk het programma op de website kulturprojekte.berlin. 

Meer weten over het einde van de Tweede Wereldoorlog in Duitsland? Check onze tijdlijn ‘Kriegsende’. In deze interactieve tijdlijn wordt in beeld, tekst en video teruggekeken op deze historische periode.