Hoe de laatste DDR-regering zichzelf ophief
Oud-regeringswoordvoerder Matthias Gehler over de Duitse eenwording

Lothar de Maizière, lijsttrekker van de Oost-Duitse Allianz für Deutschland, was verbijsterd toen in maart 1990 bleek dat dit samenwerkingsverband van partijen de enige vrije verkiezingen in de DDR glansrijk had gewonnen. Gesteund door de West-Duitse CDU van kanselier Helmut Kohl pleitte de Allianz für Deutschland voor een snelle eenwording. Dat sloeg aan bij de Oost-Duitse kiezers. Nog geen maand later was De Maizière minister-president van een regering die als belangrijkste taak had de eenwording voor te bereiden en daarmee zichzelf af te schaffen. De periode tot de eenwording op 3 oktober was een grote rollercoaster voor de nieuwe Oost-Duitse politici.  

In no-time moesten de grotendeels onervaren nieuwe parlementariërs en politici leren hoe een democratie werkt, terwijl het hele land meekeek, schrijft Matthias Gehler in zijn vorig jaar verschenen boek ‘Wollen Sie die Einheit - oder nicht?’. De parlementszittingen werden live op tv uitgezonden. De druk en de verwachtingen waren enorm, aldus Gehler. Zelf had hij ook nauwelijks tijd om na te denken over zijn werk. Hij werkte als journalist toen hij eind 1989 in de Oost-Duitse politiek belandde. Een paar maanden later was hij tot zijn eigen verbazing regeringswoordvoerder.

'Hartelijke afkeer'

Gehler werkte nauw met De Maizière samen en beschrijft de moeizame contacten tussen zijn regeringsleider en kanselier Kohl. Ze hadden een “hartelijke afkeer” van elkaar, aldus Gehler: de grote en ervaren machtspoliticus Kohl, die een enorm bestuursapparaat achter zich had, de groten der aarde persoonlijk kende en graag en uitvoerig aan het woord was; en de kleine, door details geobsedeerde advocaat De Maizière, “onzelfzuchtig en protestants taai”, met een klein kantoortje en medewerkers die hun weg nog moesten vinden en die de “machtigen van deze wereld alleen uit het nieuws” kende. Het hielp dat ze allebei op hun eigen terrein aan de eenwording konden werken: De Maizière had zijn handen vol aan wat er in de DDR gebeurde, Kohl richtte zich op de buitenlandse politiek. 

Om de Oost-Duitsers te helpen met de voorbereidingen voor de eenwording en de opbouw van een nieuwe staat, stuurde de BRD West-Duitse adviseurs naar Oost-Duitsland. Een deel van hen wilde Oost-Duitsland inderdaad meehelpen opbouwen, schrijft Gehler, maar er kwamen ook mensen “die alleen uit eigenbelang leidinggevende posities op ministeries, universiteiten, bedrijven en media bezetten en dat tot op de dag van vandaag doen”. Een deel van ‘die Bonner’ kwam naar Oost-Duitsland om hun vastgelopen carrière nieuw leven in te blazen. Ze opereerden vaak veel strategischer dan de naïeve en idealistische Oost-Berlijnse politici, legt Gehler uit. Die vonden die West-Duitse Berater vooral arrogant en intimiderend. Ze bleken bovendien hun onderlinge machtsspelletjes via de regering-De Maizière uit te spelen. Het zorgde voor veel wantrouwen.

Matthias Gehler was theoloog en dominee in de DDR voor hij overstapte naar de journalistiek. Ook is hij Liedermacher en treedt hij op als zanger. In 1990 werd hij woordvoerder van de regering-De Maizière. Na de eenwording was hij tot zijn pensioen werkzaam als hoofdredacteur van de regionale zender MDR.
In 2024 verscheen zijn boek: 'Wollen Sie die Einheit - oder nicht?' bij uitgeverij Edition Ost.

Clash met Sovjet-leiders

De laatste DDR-regering moest ook dealen met de Sovjet-Unie, die het decennialang voor het zeggen had gehad in Oost-Duitsland. Dat dit met de komst van de nieuwe regering veranderde, was voor de Sovjets wel even wennen, schrijft Gehler. De dag na de eedaflegging van De Maizière als minister-president werd hij geacht te verschijnen op de Sovjet-ambassade in Oost-Berlijn. Dat weigerde hij. Hij was vrij gekozen, hij liet zich niet door een Sovjet-ambassadeur commanderen, zei hij. In plaats daarvan nodigde De Maizière de ambassadeur op zijn eigen kantoor uit, op een moment dat het hem paste - bijna een week later. 

Ook de eerste reis van de regering-De Maizière naar de Sovjet-Unie was een clash van twee werelden. De Sovjet-leiders gingen ervan uit dat ze de Oost-Duitsers als vanouds konden opdragen wat zij wilden. Maar dat bleek niet meer zo te zijn. Toen Sovjet-leider Michail Gorbatsjov zijn eisen voor een Duitse eenwording begon op de sommen, reageerde De Maizière geërgerd. Hij was niet naar Moskou gekomen om bevelen te ontvangen, zei hij. Hij was vrij gekozen en had zo’n 70 procent van het parlement achter zich. Dat kon Gorbatsjov niet van zichzelf zeggen, hield hij hem voor. De Sovjet-leider werd boos, schrijft Gehler, “maar roeit daarna terug en probeert De Maizière voor zich te winnen”. De Sovjet-Unie stond er economisch beroerd voor en had de DDR nodig. Dat wisten beide partijen daar aan tafel in Moskou.

Te snel

Als hij nu op die tijd terugkijkt, overheerst bij Gehler vooral het “mooie gevoel” dat het gelukt was om de Duitse eenwording te bereiken, zegt hij begin deze week telefonisch tegen Duitslandweb. “Ik ben er trots op dat we op het juiste moment met elkaar hebben gedaan wat mogelijk was en binnen de extreem korte tijd die we hadden.”

Achteraf kun je concluderen dat de eenwording voor veel mensen in Oost-Duitsland te snel is gegaan, zegt hij. Het kon toen niet anders, maar wat mensen zagen was dat het economisch slecht ging, dat de middenstand het moeilijk kreeg en dat ze minder voorzieningen hadden dan ze gewend waren. “Mensen moesten omschakelen naar een nieuw systeem. En wat je dan ziet - dat is niet uniek voor Oost-Duitsland - is dat mensen het nieuwe systeem de schuld geven van de problemen. ‘Het Westen maakt ons kapot’, zeiden ze, maar de oorzaken lagen in het socialisme.”

Na de eenwording op 3 oktober 1990 had een proces van samengroeien gestart moeten worden, zegt Gehler nu. Oost-Duitsers waren gewend dat de staat alles voor ze regelde. “Hoe je in vrijheid leeft, welke verantwoordelijkheden dat met zich meebrengt, hebben veel mensen niet geleerd. Vrijheid moet je zelf ook voelen. Dat was in de DDR onbekend. Nu roept een deel van de mensen weer naar een sterke staat.”

Ontevredenheid

In Thüringen, waar Gehler woont, werd de rechts-radicale AfD bij de deelstaatverkiezingen vorig jaar de grootste partij. Bij de Bondsdagverkiezingen in februari haalde ze 38 procent. “Dat is schrikbarend veel. Dat had ik niet gedacht.” Dat kunnen de andere partijen zichzelf ook aanrekenen, vindt hij. “Ze doen te weinig. De AfD zoekt mensen op, vooral ook jongeren, gebruikt sociale media en spreekt hun taal.”

Op de Dag van de Duitse Eenheid, een officiële feestdag in Duitsland, organiseert de AfD in Thüringen een Familientag, zegt Gehler. Een feest voor gezinnen, daar gaan mensen graag heen. “Dat kunnen de andere partijen ook doen, maar die doen dat niet en laten het zo over aan de AfD.”

Veel mensen zijn ontevreden, ziet Gehler. Dat was in 1990 zo, maar ook nu. Je moet mensen betrekken bij de politiek en de democratie, zegt hij. “Die ontevredenheid kan een gevaar vormen voor de democratie en dat kan heel snel gaan. Het gaat erom hoe een gemeenschap functioneert.” 

Hoe dit artikel tot stand is gekomen: auteur Marja Verburg voerde in augustus 2025 een podiumgesprek met Matthias Gehler over zijn boek, tijdens de DDR-themamiddag in Beeld en Geluid in Hilversum. Voorafgaand aan dat gesprek en op 30 september 2025 heeft ze Gehler telefonisch gesproken over hoe hij naar de Duitse eenwording kijkt.