Het AEG-complex
Herinneringen aan Berlijn als industriële grootmacht

 De oorsprong van het complex ligt in de Keizertijd, toen Berlijn een explosieve economische groei beleefde. Fabrieken en arbeiderswijken werden in razend tempo uit de grond gestampt; het inwonertal schoot omhoog van 800 duizend in 1871 tot twee miljoen in 1900. Duitsland beleefde een ware industrialisatiespurt; veel grote bedrijven hebben in deze periode hun oorsprong, waaronder AEG.

 Emil Rathenau, de vader van de latere politicus Walter, begon in 1884 met de productie van gloeilampen, gevolgd door andere elektronica. In 1887 kreeg zijn bedrijf de naam ‘Allgemeine Electricitäts-Gesellschaft’. De fabriek barstte al gauw uit zijn voegen. Een jaar na de naamswijziging ontstond aan de Ackerstraße in de arbeiderswijk Wedding een nieuw, groot gebouw. AEG profiteerde van onder meer de introductie van de elektrische tram, waarvoor het massaal motoren leverde, en groeide zo snel dat ook deze fabriek binnen enkele jaren te klein werd. Rathenau vond een uitbreidingsmogelijkheid op het aangrenzende en sinds kort leegstaande veemarktterrein. Een uitgestrekt terrein met een directe aansluiting op het spoor.

 Rathenau liet er een hypermoderne fabrieksstad uit de grond stampen, waar een breed scala aan producten gemaakt werd: er waren bijvoorbeeld een transformatorenfabriek, een fabriek voor grote elektromotoren, twee voor spoorwegmaterialen, een voor hoogspanningsapparatuur en een voor grote machines. In de komende decennia werd het terrein volgebouwd, en ontstonden ook AEG-fabrieken elders in de stad. In 1895 werd de fabriek in de Ackerstraße, nu de apparatenfabriek, met het nieuwe terrein verbonden door een ondergrondse spoorlijn, die als de eerste U-Bahn van Berlijn geldt.

 Het hoogtepunt van het terrein is de Montagehalle für Großmachinen uit 1912, een artistiek en technisch revolutionair ontwerp van Peter Behrens. De enorme constructie van staal, glas en baksteen, die zich uitstrekt langs de Hussitenstraße, wijst vooruit naar de architectuur van de nieuwe zakelijkheid. Indrukwekkend is ook Behrens’ Kleinmotorenfabrik, een 190 meter lange monumentale gevel met massieve zuilen aan de Voltastraße. De industriële tempels van Behrens - hij bouwde ook de beroemde turbinefabriek van AEG in het stadsdeel Moabit - hebben de weg geëffend voor de moderne industriële architectuur. Behrens heeft het gezicht van AEG blijvend bepaald. Naast gebouwen ontwierp hij logo’s en producten, waarmee hij als eerste ‘corporate designer’ ter wereld geldt.

Oorlog

 AEG was het kloppend hart van Wedding, de grootste werkgever van de wijk. Vrijwel iedereen die in de omliggende huurkazernes (waarvan de meeste in de jaren zestig zijn gesloopt) woonde, werkte hier. Duizenden arbeiders stroomden dagelijks door de fabriekspoorten. De omstandigheden waaronder zij werkten en woonden waren erbarmelijk. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de arbeidersbeweging hier floreerde: ‘der Rote Wedding’ was een geducht bolwerk van KPD en SPD.

De nazi’s deden er begin jaren dertig alles aan om dit bolwerk te slechten. Zij marcheerden provocatief door de ‘rode’ straten en richtten, onder meer bij AEG, nationaal-socialistische cellen op. Meteen na de ‘Machtübernahme’ werden honderden communistische en sociaal-democratische AEG-werknemers op straat gezet. Daarmee begint de donkerste bladzijde uit de geschiedenis van het ooit joodse bedrijf. Vanaf 1939 was AEG een essentieel onderdeel van de Duitse oorlogsindustrie. Om de boel draaiende te houden werden er duizenden dwangarbeiders ingezet. Het terrein was een geliefd doel van de geallieerde bommenwerpers, en ondanks de aanwezigheid van een luchtafweertoren in het nabijgelegen Volkspark Humboldthain raakten veel fabrieksgebouwen beschadigd.

 Na de oorlog zette het verval in. Net als veel andere grote bedrijven verplaatste AEG zijn hoofdzetel naar West-Duitsland, vanwege de instabiele politieke situatie in Berlijn en de logistiek onhandige ligging op een kapitalistisch eiland. De fabrieken bleven echter nog in bedrijf, totdat AEG in de jaren zeventig in een diepe crisis geraakte. De Berlijnse vestiging was daar het voornaamste slachtoffer van: in 1978 viel het doek voor de fabriek in de Ackerstraße, zes jaar later sloot de laatste Berlijnse AEG-fabriek haar deuren.

Nieuwe functies

Voor de fabrieksstad met haar vele beschermde monumenten vond men een nieuwe functie als ‘Technik und Innovationspark’. Het gedeelte aan de Brunnenstraße werd door woningen en kantoren vervangen. Hier herinnert alleen een poort aan AEG. De westelijke helft van het terrein is grotendeels in oude staat behouden. Hier zijn afdelingen van de Technische Universität Berlin, technische bedrijfjes, radiostations en de Duitse variant van de Wereldomroep gevestigd.

 Van de bedrijvigheid die het AEG-terrein ooit kenmerkte is weinig meer over. De gerestaureerde gebouwen liggen er prachtig bij in een serene rust. Het is kenmerkend voor een interessant verschijnsel: Berlijn was vanaf eind negentiende eeuw een grootindustrieel centrum van mondiale betekenis, maar verloor deze status na de Tweede Wereldoorlog. Het verlies van economische motoren als AEG en Siemens, eveneens een van oorsprong Berlijnse firma, is een van de redenen voor de problemen waar Berlijn momenteel mee kampt.

Hidde van der Wall is historicus en won in 2007 de Volkskrant/DIA-scriptieprijs.