Duitslandweb logo Duitslandweb

‘Het gevaar is nu dat Duitsland in het slop raakt’
Arnon Grunberg ontmoet Frits Boterman

Achtergrond - 12 januari 2017 - Auteur: Sam de Graaff

Hoe is het mogelijk dat in het land van Goethe, Schiller en Heine, de Holocaust kon plaatsvinden? Daarover sprak schrijver Arnon Grunberg met historicus Frits Boterman, auteur van het boek ‘Cultuur als macht’. “Cultuur en barbarij sluiten elkaar niet uit”, zei hij.

‘Het gevaar is nu dat Duitsland in het slop raakt’
© Screenshot De Balie
Frits Boterman (l) en Arnon Grunberg

“We veronderstellen enige basiskennis over de Duitse geschiedenis”, zegt Grunberg aan het begin van het gesprek, dinsdagavond in De Balie. In de reeks ‘Arnon Grunberg ontmoet’ gaat hij in gesprek met bekende denkers, schrijvers, kunstenaars en politici. Ditmaal is Frits Boterman te gast. Tot zijn pensioen in 2013 was Boterman onder andere hoogleraar Moderne Duitse Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.

Grunberg en Boterman laten een groot aantal namen en gebeurtenissen uit de Duitse geschiedenis de revue passeren. Voorafgaand aan het gesprek heeft Boterman aangegeven ook over het huidige Duitsland te willen praten. “Dat gaan we ook zeker doen”, zegt Grunberg, “maar ik wil ook recht doen aan dit hele dikke, mooie boek.”

Romantici

Boterman noemt het de tragiek van Duitsland dat de generatie intellectuelen zoals Schiller, Goethe en Beethoven eind 18e, begin 19e eeuw hebben gekozen voor de Innerlichkeit - een begrip dat Boterman uitlegt als 'via gevoel tot innerlijke beschaving komen' - en niet voor het uitoefenen van politieke invloed: “Als je het vergelijkt met Frankrijk, Engeland en zelfs ook Nederland, dan bestond er in Duitsland veel minder politiek activisme,” vertelt hij. “Bij de romantici zie je dat ze zich terugtrekken uit de werkelijkheid, in genialiteit, op een berg of ergens in een hutje.”

'Uitsluiting Oostenrijk kwam als een katapult terug'

Tot onder kanselier Bismarck eind negentiende eeuw het Duitse keizerrijk tot stand kwam, kon iedereen zich individueel bezighouden met cultuur, vertelt Boterman. Dat veranderde met de Duitse eenwording van 1871. Er ontstond een Duits cultuurnationalisme: de Duitse cultuur werd ingezet voor nationalistische doeleinden. Het was daarbij een fatale fout dat Bismarck koos voor het zogenoemde kleine Duitsland en dat gebieden als Oostenrijk niet werden opgenomen in het nieuwe Duitse keizerrijk, legt Boterman uit. “Dit soort uitsluiting komt in de geschiedenis altijd weer als een katapult terug”, zegt hij. “En die katapult was hier natuurlijk Hitler.” “Die Heim ins Reich wilde”, vult Grunberg aan. En alsnog een groot Duitsland tot stand wilde brengen.

Grunberg vraagt Boterman, aan de hand van citaten uit diens boek, naar een groot aantal Duitse denkers en filosofen. Op die manier wordt duidelijk hoe de cultuur invloed had op de politieke ontwikkelingen en hoe de Romantiek en het Bildungsideal - enerzijds het tot je nemen van kennis, anderzijds innerlijke zelfontplooiing - politiek ingezet werden.

Bildung werd zo belangrijk dat het leidde tot overschatting van eigen kunnen”, vervolgt Boterman. Waar een groot deel van Europa in de ban was van de Verlichting, dompelde Duitsland zich onder in de mystiek van de Romantiek. Uit de Romantiek werden anti-moderne ideeën overgenomen in het Duitse nationalisme, legt Boterman uit. Het gaat bij romantici om het afwijzen van de moderne wereld. Die afwijzing is ook politiek gevaarlijk. De Duitse nationaliteit en cultuur was gebonden aan afkomst - het zat in je bloed. Dit is bekend komen te staan als het völkische Nationalismus.

Hitler had een fascinatie voor kunst

De stap naar Hitler is daarmee snel gemaakt. “Wegens tijdgebrek slaan we het Derde Rijk over”, zegt Grunberg. De zaal moet lachen. Hitlers fascinatie voor kunst komt wel aan bod. Hij was een groot kunstkenner, die alles las wat los en vast zat, stelt Grunberg: “Wat ook veel zegt over de stelling dat lezen goed voor je is.”

Heine en Tucholsky

Boterman spreekt vol lof over twee denkers die op verschillende momenten het onheil dat met het Duitse nationalisme samenging, zagen aankomen: Heinrich Heine (1797-1865) en Kurt Tucholsky (1890-1935). “Heine waarschuwde dat de Duitse revolutie gruwelijker zou zijn dan de Franse”, vertelt Boterman. “Tucholsky zag waar het in Duitsland naartoe ging met dat völkische nationalisme. Ik kan niet anders dan enige sympathie opbrengen voor iemand die dat zo scherp ziet.”

Na de Tweede Wereldoorlog beleefde Duitsland zijn Stunde Null. Het land lag in puin, maar de cultuur bloeide, ziet Boterman. “Uit de puinhopen kwam overal de kunst naar boven. Daar is nog veel onderzoek naar te doen.” Boterman roemt Konrad Adenauer, bondskanselier van 1949 tot 1963: “Hij had in de gaten dat het land volledig aan de grond zat. Om het respectabel en soeverein te maken, moest het op korte termijn soevereiniteit opgeven.” Boterman doelt op de onder Adenauer ingezette Westbindung. Diepgaande integratie in Europese projecten was volgens Adenauer nodig om Duitsland op de lange termijn weer tot een internationaal geaccepteerde natie te maken.

'Völkische ideeën nog niet verdwenen'

Het gesprek eindigt zoals aangekondigd met het huidige Duitsland. Intellectuelen spelen nu een veel minder grote rol, merkt Boterman op. "Cultuur als macht geldt nu minder". Volgens hem zijn de romantische, völkische ideeën nog niet verdwenen: “Dat ideeëngoed is in handen gekomen van mensen die zich de Alternative für Deutschland (AfD) noemen.” Hij durft niet te veel voorspellingen te doen: “Ik ben historicus, geen Duitslanddeskundige”, zegt hij, tot verbazing van Grunberg.

Boterman stelt vast dat Duitsland niet langer een gevaar is voor Europa. “Wel bestaat het gevaar dat Duitsland in het slop raakt”, vertelt hij. “Doordat Duitsland zo’n grote leidersrol speelt in Europa, is er sprake van een ‘Duits Europa’.” Als het slecht gaat met Duitsland, gaat het slecht met Europa.

Reacties

Stephan Peters - 23 januari 2017 22:11

Ik sluit me bij Jo Ubags aan. In januari 2014 schreef ik op mijn Friedrich Nietzsche webpagina, een kort stukje over het land van Dichter und Denker vs. Richter und Henker, naar aanleiding van het vertrek van de heer Boterman. Drie jaar later zijn een paar woorden over de Europese situatie en het ressentiment (met daarin het hoge gehalte aan het 'mijn' en 'zijn' denken) alleen nog maar actueler geworden. Een goede zaak dat we het debat en de nuance levendig houden met dit soort initiatieven.

Reageer
Jo Ubags - 23 januari 2017 17:34

We mogen blij zijn in Nederland dat we mensen als Boterman en Grunberg hebben, als het gaat om kennis en vooral inzicht ten aanzien van Duitsland.

Reageer
Maximaal 500 tekens toegestaan

Lees meer:

Een andere 9 november

Een andere 9 november

9 november stond dit jaar in het teken van het geweld tegen Joden in 1938. De val van de Muur verdween naar de achtergrond, merkte columnist Merlijn Schoonenboom.


Lees meer

9 november: veel grote geschiedenis op één dag

9 november: veel grote geschiedenis op één dag

Vandaag 100 jaar geleden mislukte Hitlers couppoging in München. 85 jaar geleden vernielden de nazi's in Duitsland talloze synagogen en joodse bedrijven.


Lees meer

Historikerstreit 2.0: Hoe uniek was de Holocaust?

Historikerstreit 2.0: Hoe uniek was de Holocaust?

Was de Holocaust uniek of kun je die met andere genocides vergelijken? Daarover spreken historici in de podcast 'Historikerstreit 2.0'


Lees meer

Conferentie: Hoe Duitse geschiedschrijving verandert

Conferentie: Hoe Duitse geschiedschrijving verandert

Historicus Helmut Walser Smith geeft donderdag een lezing tijdens de conferentie ‘The Future of German History’ in Amsterdam.


Lees meer


top
Op deze site worden cookies gebruikt, wilt u hiermee akkoord gaan?
Accepteer Weiger