Leven met de DDR
Documentaire: ‘Jeder schweigt von etwas anderem’

Zondagnacht won ‘Das Leben der Anderen’ in Hollywood een Oscar voor beste buitenlandse film. In Duitsland waren de reacties op de film echter verdeeld. Deutschland-Radio vatte ze als volgt samen: “Verwerking van de geschiedenis of kassamagneet? Cultfilm of politieke onkunde? Levende geschiedenis of preventief vrijspreken van werkelijke daders?” De film gaat over de grote thema’s: goed en kwaad, liefde en verraad. De DDR en de Stasi zijn voor regisseur Florian Henckel von Donnersmarck slechts de tot de verbeelding sprekende context voor zijn eigen thematiek. Tegen het dagblad Die Welt zei hij vorig jaar: “Mijn film gaat over het vermogen van de mens voor het goede te kiezen, ongeacht hoe ver hij al op de verkeerde weg is voortgeschreden.” In de film krijgt Stasi-man Wiesler, het prototype slechterik, door de confrontatie met de liefde een menselijk gezicht. Hier verraadt von Donnersmarck dat het hem niet primair om de Stasi of om het DDR-verleden ging. Dat de held van de eerste serieuze speelfilm over de Stasi een sympathieke Stasi-medewerker is, heeft veel kwaad bloed gezet.

De film heeft niet alleen het maatschappelijk debat over de Stasi aangewakkerd, maar zet de DDR ook als voltooid verleden in het museum weg. Daar hoort het niet thuis. Wetenschappelijk onderzoek begint net goed op dreef te komen, geregeld duikt het thema in de publiciteit op, maar in het collectieve geheugen heeft wat zich veertig jaar lang in het oosten van Duitsland heeft afgespeeld, nog nauwelijks een plaats gekregen. Het bouwsel van herinnering en verwerking – gevoed en gevormd door verhalen, boeken, films, kunstwerken, toneelstukken, wetenschappelijk onderzoek, muziek en memoires – staat pas in de steigers. Met horten en stoten komen de werkzaamheden op gang. Ze worden gehinderd door west-Duitse stemmen die elke nuance smoren met een gemakzuchtig gelijk achteraf, of stemmen die de dictatuur achteraf bagatelliseren en maar blijven herhalen dat de onderdrukking in de DDR niets was in vergelijking met de verschrikkingen van de nazi-jaren – een effectieve strategie om de slachtoffers van de dictatuur monddood te maken. En om de kop in het zand te steken.

Trouw

‘Alle problemen van het verleden zullen in de toekomst opgelost moeten worden’, luidt de titel van een werk van de beroemde Oost-Duitse schilder A.R. Penck, dat in het Kanzleramt in Berlijn hing. Het is tevens het thema van ‘Jeder schweigt von etwas anderem’, de documentaire van Marc Bauder en Dörte Franke die afgelopen september uitkwam en verdergaat waar von Donnersmarcks film ophoudt.

De hoofdpersonen Anne Gollin, Utz Rachowski en Matthias en Tine Storck werden begin jaren tachtig na twee jaar gevangenschap ausgebürgert. In de documentaire komen niet alleen zij, maar ook hun ouders en hun kinderen aan het woord – elke generatie apart. De vader van Anne Gollin, die Volkspolizist was, vindt nog steeds dat zijn dochter terecht voor haar opstandigheid tegen de staat heeft moeten boeten. Zijn vrouw doet het woord, hij verbijt zich vooral. Tijdens haar gevangenschap zorgden Anne’s ouders voor haar anderhalfjarige zoon Sebastian. Hun trouw aan de staat werd pas echt op de proef gesteld toen Sebastian plotseling was verdwenen. Uiteindelijk vonden ze hem gezond en wel op een quarantaine-afdeling terug. “Dat deed me de das om”, vertelt Anne’s moeder. “We mochten alleen door de gordijnen naar hem gluren.” Haar mans gezicht verandert in een slagveld van zenuwtrekken, hij sluit zijn ogen. Anne Gollin vertelt dat haar zoon na haar vrijlating volledig van haar vervreemd was. “Onze kinderen”, zegt ze, “lopen met onze last rond en wij kunnen ze eigenlijk helemaal niet helpen hun problemen op te lossen.”

Zwijgen

Na een kwart eeuw wordt het leven van de hoofdpersonen uit ‘Jeder schweigt von etwas anderem’ nog steeds door hun DDR-verleden beheerst. Ze zijn getraumatiseerd: het verleden blijft heden, alles wordt voortdurend herkauwd, maar verteren lukt niet. Hun kinderen behoren tot de psychosociale categorie ‘tweede generatie’. “Andere ouders gingen met hun kinderen naar het pretpark”, zegt Tine Storck, “wij gingen naar het oosten om Stasi-akten te lezen.” Dochter Hannah kan haar weerzin nauwelijks onderdrukken en zegt vaak: “Niet weer dat thema, alsjeblieft!” Maar ze zegt ook: “Wanneer ik eraan denk dat ze maar iets ouder waren dan ik nu. Of ik dat zou kunnen, zo voor mijn mening uitkomen en mijn toekomst op het spel zetten?”

Matthias Storck schreef een boek over zijn leven, maar zijn kinderen zwijgen erover. Hij wacht af. “Misschien vinden ze het ook allemaal moeilijk voorstelbaar, omdat de wereld die die ellende veroorzaakt heeft, niet meer bestaat. Voor hen.” Ook met zijn eigen vader heeft hij er nooit over kunnen praten, hoewel ze beiden predikant waren, mannen van het Woord. Pas later kwam Storck erachter dat zijn vader indertijd contacten met de Stasi had en door hen werd gechanteerd. Hij heeft nooit de moed gehad dat zijn zoon te vertellen.

Utopie

‘Jeder schweigt von etwas anderem’ knijpt je de keel dicht. Naar schatting zijn een kwart miljoen DDR-burgers om politieke redenen achter de tralies verdwenen. En om hen heen bleef een wijde kring van familieleden, collega’s en buren in angst en eenzaamheid achter met hun overtuiging of verraad. Het leven in een socialistische utopie – die tijdens de Koude Oorlog veranderde in een fijnmazige spionnensamenleving – heeft tot op de dag van vandaag zijn sporen nagelaten. De verwerking is nog maar nauwelijks begonnen. Bijzonder is dat niet: na de Tweede Wereldoorlog duurde het decennia voordat de Vergangenheitsaufarbeitung op gang kwam. Eerst keren mensen hun gezicht naar de toekomst, daarna merken ze dat aan het verleden niet te ontkomen valt: door alle kieren en gaten blijf het naar buiten dringen. Sebastian Gollin en de kinderen Storck zullen de last die ze van hun ouders erfden, moeten vormgeven. Naar een motto van de schrijver W.G. Sebald: “Zerstöret das Letzte, die Erinnerung nicht.”

De DVD van ‘Jeder schweigt von etwas anderem’ is vanaf half maart te koop via www.gmfilms.de

Pauline de Bok is schrijver en journalist. Afgelopen jaar verscheen bij uitgeverij L.J. Veen haar literaire non-fictieboek ‘BLANKOW of het verlangen naar Heimat’.