Het Bendlerblock
Zenuwcentrum van Stauffenbergs samenzwering tegen Hitler

 Als kolonel Claus Graf Schenk von Stauffenberg, de beroemde officier met het ooglapje, in zijn opzet was geslaagd, dan had hij miljoenen van de dood kunnen redden. Maar de bom die hij tijdens een bespreking plaatste onder de zware eikenhouten tafel in de Wolfsschanze, Hitlers hoofdkwartier in Oost-Pruisen, was niet krachtig genoeg. Hitler overleefde wonderwel en Stauffenbergs plan voor een staatsgreep was al mislukt nog voordat deze goed en wel was begonnen.

 De gezaghebbende historicus Heinrich August Winkler schrijft dat het de samenzweerders rond Stauffenberg eigenlijk al lang niet meer ging om het succes van hun staatsgreep. De symbolische waarde ervan was oneindig veel belangrijker. De aanslag moest komende generaties Duitsers laten zien dat nazi’s en Duitsers niet synoniem waren, maar “dat er nog een ander, beter Duitsland bestond.”

Die andere kant van nazi-Duitsland komt in het Bendlerblock uitgebreid aan bod. De gedenkplaats in het complex, waar vandaag de dag een deel van het Ministerie van Defensie huist, heet niet voor niets Gedenkstätte Deutscher Widerstand. Hier worden alle Duitsers herdacht die zich tijdens het Derde Rijk tegen het regime verzetten, al waren zij zoals bekend niet erg talrijk en evenmin succesvol. Dus naast de officieren van de 20e juli hebben ook de leden van groepen als de Rote Kapelle, de Weisse Rose en de Kreisauer Kreis er een plaats gekregen.

Wankelmoedig

Operatie Walküre was de codenaam voor de staatsgreep die op Stauffenbergs bomaanslag moest volgen, een coup gecoördineerd door opstandige, adellijke officieren vanuit het Bendlerblock, toen het hoofdkwartier van het Duitse leger, het Oberkommando des Heeres. De operatie was gebaseerd op een bestaand noodplan van de Wehrmacht om een massale opstand van dwangarbeiders neer te slaan. Op het moment dat Hitlers overlijden bekend werd, moesten de officieren de operatie beginnen. Maar het verlossende bericht bleef uit en de coupplegers in het Bendlerblock verspilden kostbare uren in onzekerheid over de volgende stap.

Stauffenberg, die na de aanslag in de Wolfsschanze direct naar Berlijn was gevlogen om de coup te ondersteunen, trof bij aankomst in het Bendlerblock zijn medestanders in staat van verwarring aan. Toen de officieren alsnog in actie kwamen, was het te laat. Zij hadden bovendien een aantal cruciale zaken over het hoofd gezien, zoals bezetting van een radiostation om hun plannen wereldkundig te maken.

Onder leiding van propagandaminister Joseph Goebbels sloegen de nazi-getrouwe troepen hard en effectief terug. Tegen het eind van de middag maakte Hitler over de radio bekend dat de aanslag was mislukt. Wehrmacht-eenheden die wel aan de oproep van Stauffenberg gehoor hadden gegeven, werden snel ontwapend. Nog dezelfde avond omsingelden eenheden trouw aan het regime het Bendlerblock. De wankelmoedige bevelhebber van het complex, generaal Fromm, liet de coupplegers executeren in de hoop zijn eigen naam te zuiveren.

Genadeschot

Op de binnenplaats van het Bendlerblock herinnert een ingetogen monument aan de executie van Stauffenberg en zijn getrouwen in de nacht van 20 juli. De officieren zijn vereeuwigd in een sober, bronzen beeld van een naakte en geboeide man die gelaten het vuurpeloton tegemoet staart. Zijn armen houdt hij beschermend voor zijn bovenlichaam, zijn linkervoet heeft hij iets onzeker naar achteren gezet. Het beeld straalt een tragische vastberadenheid uit, berusting, en voor wie goed kijkt misschien een tikkeltje heldhaftigheid. Oorlogshelden zijn in Duitsland niet gepast, maar Stauffenberg en de zijnen komen daar nog het meest bij in de buurt.

Binnenin heeft een tentoonstelling de plaats ingenomen van de werkkamers en vergaderruimtes waar de dramatische gebeurtenissen van juli 1944 zich afspeelden. In de steriel aandoende expositie is de hectiek van de laatste uren van de couppoging moeilijk voorstelbaar, toen Stauffenberg en de zijnen vergeefs probeerden steun te vergaren voor hun staatsgreep. De voeten van enkele bezoekers kraken over het glimmende parket, ze schuifelen voorbij aan rijen met zwart-witte portretfoto´s en strakke informatieborden met dichtbedrukte historische tekst. Verder is het doodstil.

Het mag tekenend zijn voor de moeizame Duitse omgang met zijn verzetshelden, voor de historische beleving is het jammer dat de tentoonstelling over dit beladen oord heen is geplaveid. De oorspronkelijke werkkamer van Stauffenberg is bijvoorbeeld alleen op een foto te bekijken. Een eenvoudig portret markeert de plek waar Generaloberst Beck, een van de spilfiguren uit het militaire verzet, de opdracht kreeg zelfmoord te plegen. Beck schoot zichzelf twee keer neer, maar bleef in leven. Hevig bloedend op de grond kreeg hij een uur later van een korporaal het genadeschot.

Gemankeerde helden

Zelfs al was de aanslag op Hitler gelukt, dan nog waren de samenzeerders lang niet zeker van het welslagen van hun coup. De Führer kon op veel meer sympathie rekenen dan zij, de muitende officieren. Hoe groot de steun voor Hitler nog was, bleek wel uit geheime opinieonderzoeken door de Sicherheitsdienst. Ook toen de oorlog overduidelijk slecht afliep voor het Derde Rijk, achtte de overgrote meerderheid van de Duitsers alleen Hitler in staat Duitsland uit zijn uitzichtloze situatie te verlossen.

De woede over de aanslag was dan ook groot, net als de opluchting na het verlossende bericht dat de Führer nog leefde. Illustratief voor de kracht van deze sentimenten was dat het na 1945 nog decennia duurde voordat de officieren van de 20e juli van het stempel ‘verraders’ af waren.

Hoewel de officieren rond Stauffenberg tegenwoordig brede erkenning genieten, leeft in Duitsland ook het besef dat Stauffenberg en zijn medeplichtigen op zijn best gemankeerde helden waren. De meeste van hen hadden, trouw aan hun eed als officier, de Führer gevolgd zolang de Wehrmacht aan de winnende hand was. Ze zetten hun bezwaren pas om in daden toen de oorlog voor Duitsland slecht af dreigde te lopen. Bovendien zijn zij met de beste wil van de wereld geen democraten te noemen. Uit hun plannen voor een naoorlogs Duitsland bleek dat zij een weliswaar verlichte, maar toch autoritaire staat nastreefden, waar de adellijke klasse het voor het zeggen had.

In het Bendlerblock is de meest omstreden plek echter gereserveerd voor de best georganiseerde verzetsstrijders uit het Derde Rijk: de Duitse communisten. Zij kregen pas in 1989 een plaats in de Gedenkstätte, toen naast de officieren van de 20e juli ook joden, christenen, liberalen en sociaaldemocraten in het officiële pantheon van tegenstanders van Hitler werden opgenomen. Problematisch in de ogen van veel conservatieve Duitsers was dat verafschuwde DDR-machthebbers als Walter Ulbricht en Wilhelm Pieck haast letterlijk naast Stauffenbergs officieren kwamen te hangen. Een verlate erkenning van het feit dat de grondleggers van de tweede dictatuur op Duitse bodem tot de felste tegenstanders behoorden van de eerste.

Afbeeldingen:
Duitslandweb