Duitsland verlangt naar saamhorigheid
Jaaroverzicht 2006

Bij een terugblik op het jaar 2006 dringen allereerst de beelden van het WK voetbal zich op. Op de jaaroverzichten in de kiosken geven zwart-rood-gouden vlaggen en de euforische gezichten van de Mannschaft en hun fans de toon aan. Dit jaar had Duitsland meer dan ooit behoefte aan een eigen, menselijk gezicht.

Niet voor niets zijn de WK-beelden uitgegroeid tot hét symbool voor Duitsland in 2006. Weliswaar zou het te kort door de bocht zijn om te beweren dat het WK de Duitsers van het ene moment op het andere in een volk van optimisten heeft veranderd. Terecht geldt de stemming tijdens de hete julidagen van dit jaar als "uitzonderingstoestand." Maar tegelijkertijd markeren zij een subtiele stemmingsverandering, die ook in de rest van het nieuws van 2006 tot uitdrukking komt.

Patriottisme

Een snelle blik op de berichtgeving van het afgelopen jaar laat zien dat de Duitsers nog steeds genoeg redenen zien om te tobben. Zelfs de alle verwachtingen overtreffende opleving van de economie dit jaar vormt geen aanleiding tot onverdeeld optimisme: de berichten over massa-ontslagen en de groeiende kansarme onderklasse overschaduwen de mededelingen over stijgende winsten. Ook in de berichtgeving over de grote coalitie overheersen stagnatie en onderling geruzie. Toch zou ook de conclusie overhaast zijn dat na de korte zomer van euforie nu het klassieke Duitse pessimisme weer zegeviert.

Want in feite vormen de WK-feeststemming enerzijds en de sombere geluiden over de sociale tweedeling anderzijds twee kanten van dezelfde medaille: de grote behoefte naar saamhorigheid. Al tijdens de WK-zomer was zelfs voor de grootste Duitsland-sceptici duidelijk dat de nieuwe Duitse hang naar patriottisme geen agressie is tegen alles wat anders is. Integendeel: de Duitsers zetten zich juist af tegen de grote gelijkmakerij van de geglobaliseerde economie, die mensen tot kostenfactoren reduceert. Wat door velen 'nieuw patriottisme' genoemd wordt, is voor de meesten geen naïeve verafgoding van de eigen afkomst. Immers: als Duitsland verliest, dan vieren we feest met de Italianen.

Machtsspelletjes

Terwijl sport en nationaal bewustzijn kennelijk voorzien in een behoefte aan menselijkheid, komen politiek en bedrijfsleven er dit jaar in de ogen van veel Duitsers niet goed af. Zo heeft de grote coalitie veel vertrouwen verspeeld door de stroperig verlopende onderhandelingen over de hervorming van het gezondheidsstelsel. De zo dringend gewenste hervorming dreigt stuk te lopen op partijpolitieke machtsspelletjes. Bovendien moet de effectiviteit van het uiteindelijk bereikte compromis nog blijken. In ieder geval heerst er nog steeds veel weerstand tegen het concept. Met name de leiders van de deelstaten liggen dwars. De bevolking neemt de grote coalitie haar verdeeldheid niet in dank af: volgens de laatste Politbarometer, de in opdracht van tv-zender ZDF tweewekelijks doorgevoerde opiniepeiling is het aantal voorstanders van een grote coalitie met bijna een derde gedaald ten opzichte van januari.

Grote persoonlijke successen boekte daarentegen bondskanselier Angela Merkel, momenteel de op één na populairste politicus. Niet alleen sloeg Merkel begin dit jaar een onverwacht goed figuur op het internationale politieke toneel, ook bewees zij als CDU-partijleidster dit najaar haar autoriteit én integriteit bij het voorkomen van een richtingenstrijd rondom het sociale gezicht van de partij. Ook haar SPD-collega Kurt Beck, die in april de onverwachts afgetreden Matthias Platzeck opvolgde, doet het goed in de peilingen. Met Merkel heeft Beck gemeen dat hij de indruk wekt uit één stuk te zijn en zich niet laat verleiden tot tactische spelletjes.

Waar de leiders van SPD en CDU in slagen, krijgt de grote coalitie als geheel niet voor elkaar: de boodschap overbrengen dat inhoud vóór partijbelangen gaat. Vrijwel niemand schreef dan ook de alle verwachtingen overtreffende economische opleving van dit jaar toe aan de grote coalitie. Volgens sommigen is het aantrekken van de conjunctuur een laat gevolg van de rood-groene hervormingspolitiek, anderen wijzen op het WK als motor voor de consumptie, weer anderen zien de opleving als verdienste van het bedrijfsleven zelf.

Schandaal

Maar ook het bedrijfsleven speelde in de ogen van de publieke opinie dit jaar geen heldenrol. Zo kwam de hoogte van de managersalarissen onder vuur te liggen, vooral nadat bleek dat de Siemensdirectie ondanks tegenvallende winsten en dreigende ontslagen zijn eigen salaris met dertig procent wilde verhogen. Na het faillissement van BenQ, de voormalige mobiele-telefonie-afdeling van Siemens, beloofde het management haastig om het uitgetrokken geld in plaats daarvan aan de begeleiding van ex-BenQmedewerkers te besteden. Maar het daaropvolgende smeergeldschandaal deed het pr-effect van dit gebaar teniet. Een slechte indruk maakte ook verzekeraar Allianz, die in juni bekend maakte duizenden arbeidsplaatsen te schrappen. De Allianz verwacht voor dit jaar een recordwinst.

Het slechte aanzien van "de managers" vormt een uitdrukking van de vergaande vervreemding tussen de top van het bedrijfsleven en de rest van de werkende bevolking. Terwijl de eerste zich meet aan het globale bedrijfsleven – waarbinnen hoge managersalarissen heel gewoon zijn – kijkt de laatste vooral naar de sociale gerechtigheid binnen het eigen land. Ook hier wordt zichtbaar dat – globalisering of niet – de rol van de natie nog niet uitgespeeld is: naar waarden als "gemeenschap" zoeken mensen toch eerst naast de deur en niet op globaal niveau.

Nieuwe waarden

Of het nu om de enthousiaste ontvangst van de paus in september gaat of om de ontzetting over een aantal schrijnende gevallen van verwaarlozing van kinderen dit jaar (die voor een belangrijk deel te wijten zijn aan de bezuinigingen en schaalvergroting binnen de jeugdzorg): de voorbeelden van een afkeer van calculerend, op economische principes of machtsspelletjes gebaseerd beleid zijn in de hele berichtgeving van 2006 terug te vinden. In plaats daarvan stoft men vertrouwde symbolen als kerk en natie af, op zoek naar nieuwe waarden.

Naar de oorzaak van de versterkte behoefte aan een samenleving met een menselijk gezicht blijft het gissen. Waarschijnlijk gaat het om een combinatie van factoren: op de economische en sociale malaise van de afgelopen jaren moest wel een roep om een meer sociale samenleving volgen. Of was het toch allemaal het werk Klinsmann en zijn team...?

Carina de Jonge is germaniste en promoveert in München.