100 jaar DAAD: kennis uitwisselen in moeilijke tijden

Erg bekend is de DAAD in Nederland niet. Toch konden volgens de organisatie vorig jaar 265 Nederlanders naar Duitsland met ondersteuning van de DAAD en andersom konden 2556 Duitsers naar Nederland om aan een universiteit of hogeschool te studeren of werken. De organisatie verstrekt beurzen voor studieverblijven of promotie-onderzoekstrajecten en bekostigt allerlei internationaliseringsactiviteiten.

De DAAD ontstond in de voor Duitsland lastige jaren na de Eerste Wereldoorlog. Internationale academische uitwisseling was voor Duitse wetenschappers uiterst moeizaam. Het Verdrag van Versailles, dat in 1919 officieel een einde had gemaakt aan de oorlog, legde Duitsland veel restricties op. De Duitse wetenschap werd volgens de bepalingen wereldwijd geboycot. Toch lukte het een groep jonge studenten om uit deze geïsoleerde positie te breken. Student sociale- en politieke wetenschappen Carl Joachim Friedrich uit Heidelberg had in 1922 een uitnodiging van een groep Amerikaanse studenten aangenomen om naar Amerika te komen. Daar ontdekte hij de waarde van academische uitwisseling en bij thuiskomst zorgde hij ervoor dat een jaar later dertien Duitse studenten naar de Verenigde Staten konden voor een academisch jaar. 

Collaboratie

Daarmee was de aanzet gegeven voor de Akademischer Austauschdienst (AAD), die in 1925 officieel werd opgericht en in 1931 zijn huidige naam kreeg: Deutscher Akademischer Austauschdienst. De stichting had in de beginjaren de wind mee. In 1925 werden in het Zwitserse Locarno verschillende internationale verdragen gesloten waardoor de vijandige stemming in Europa van na de Eerste Wereldoorlog grotendeels verdween. In 1928 sloot de AAD zelfs een uitwisselingsovereenkomst met Frankrijk, dat tien jaar eerder nog de aartsvijand was. Zes jonge academici uit Frankrijk en Duitsland gingen in elkaars land studeren.

De DAAD groeide begin jaren 30 flink, maar alles veranderde toen in 1933 de nationaalsocialisten onder leiding van Adolf Hitler in Duitsland de macht overnamen. Joodse medewerkers in het bestuur werden ontslagen en nationaalsocialistische functionarissen aangenomen. De DAAD ging precies uitdragen wat de nazi’s wilden. De Duitse beursontvangers moesten een ‘duidelijk positief standpunt ten aanzien van de nationaalsocialistische staat’ innemen, schrijft Tagesspiegel in een artikel van mei dit jaar. Vanaf 1933 moesten Duitse studenten die een beurs aanvroegen aantonen dat ze geen Joodse afkomst hadden. Vanaf 1935 gold dat ook voor buitenlandse studenten. 

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef de DAAD in bedrijf als instrument van de nazi’s. De academische uitwisseling werd vooral ingezet om de Duitse hegemonie te dienen. In 1943 kreeg SS-Obersturmbannführer Werner Braune de leiding. Hij zorgde ervoor dat de DAAD tot 1945 beurzen uitgaf aan buitenlandse studenten om ze als ‘geschikte buitenlandse kameraden’ te rekruteren voor de ‘eindstrijd’.

Internationle dialoog

Met het verliezen van de oorlog ging in 1945 ook de DAAD tijdelijk ten onder. Net als na de Eerste Wereldoorlog stond Duitsland er opnieuw slecht voor: verslagen en opgedeeld in een kapitalistische en een communistische staat. In West-Duitsland werd de DAAD in 1950 opnieuw opgericht, om internationaal de dialoog te zoeken en vertrouwen terug te winnen. Termen als democratie en vrede stonden daarbij voorop. 

Sinds de heroprichting heeft de DAAD een wereldwijd netwerk opgebouwd. Er zijn regionale kantoren en informatiecentra in meer dan 70 landen. De organisatie wordt gedragen door de Duitse universiteiten, hogescholen en studentenvertegenwoordigingen en wordt hoofdzakelijk gefinancierd door de Duitse overheid. Ruim drie miljoen studenten en wetenschappers in Duitsland en het buitenland werden ondersteund, bijvoorbeeld met een tijdelijke aanstelling of een maandelijkse beurs. 

Bruggenbouwer

De meeste Duitse beursontvangers gingen naar de Verenigde Staten, gevolgd door het Verenigde Koninkrijk, Frankrijk, Canada en Japan. Ook de Duitse historicus Hanno Balz vertrok voor de DAAD naar Cambridge (VK) en Baltimore (VS), waar hij les gaf. Sinds begin september is hij vanuit de DAAD verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam (DIA). Hij doceert verschillende vakken over Duitsland en Europa aan de Universiteit van Amsterdam en organiseert lezingen. “Mijn onderwijsactiviteiten zijn erop gericht een hedendaags beeld van Duitsland internationaal over te brengen, dat tegenwoordig altijd een Europees en mondiaal perspectief heeft.” Volgens Balz zijn de DAAD-docenten ambassadeurs van de interculturele uitwisseling en brengen ze veel internationale ervaring mee. “Dat waarderen de studenten.”  

De Duitse docent Julia Augart ziet zichzelf als bruggenbouwer tussen de Duitse en Nederlandse hogeronderwijsinstellingen, wetenschap en cultuur. Zij is ook door de DAAD bij het DIA gedetacheerd en geeft Duitse taalles aan universiteiten in Nederland. “Omdat docenten slechts een beperkte tijd op één locatie verblijven, creëert de verandering van locatie voortdurend nieuwe perspectieven, ervaringen en netwerken. Dit verrijkt niet alleen de universiteiten en studenten ter plaatse, maar ook de academische uitwisseling als geheel.”

Geopolitieke turbulentie

Terwijl er internationaal steeds nieuwe DAAD- centra bijkomen, staat de grondgedachte van de DAAD - internationale uitwisseling bedrijven in alle delen van de wereld - onder druk. De uitwisselingsprogramma’s met Rusland zijn opgeschort sinds dat land in 2022 een aanvalsoorlog in Oekraïne begon. Ook de bureau’s in Teheran (Iran) en Minsk (Belarus) zijn gesloten. Daarnaast zijn de academische uitwisselingen met Amerika minder makkelijk sinds president Trump onder meer de academische vrijheid heeft ingeperkt en de visumregels voor buitenlandse studenten heeft aangescherpt.

Academische uitwisseling is in tijden van geopolitieke turbulentie belangrijker dan ooit, benadrukte DAAD-voorzitter Joybrato Mukherjee tijdens de viering van het 100-jarige jubileum in Bonn begin dit jaar. “In een wereld die gekenmerkt wordt door conflict en internationale spanningen, creëert de DAAD ruimte voor dialoog en academische samenwerking.”