Historici vinden beelden van deportatie Hamburg

Het is 24 oktober 1941. In Hamburg staan op de stoep voor het 'Logenhaus' in de Moorweidenstraße een stuk of twintig mensen. Ze praten met elkaar, sommigen lachen. Overal om hen heen is zorgvuldig ingepakte bagage te zien, waaronder koffers en dikke kleden. Op de achtergrond staat een geparkeerde politieauto.

Het tafereel is vastgelegd op een van drie foto’s die op die herfstdag genomen zijn; een van de andere foto’s in dezelfde straat toont voornamelijk politiewagens en agenten van de plaatselijke Ordnungspolizei. De foto’s waren gearchiveerd als beelden van een evacuatie tijdens een luchtaanval op de havenstad. Maar de onderzoekers van #LastSeen zijn onlangs tot de conclusie gekomen dat het hier gaat om de eerste deportatie van Joden uit Hamburg.

De groep gefotografeerde mensen maakt deel uit van de in totaal 1034 Joden die een dag later vanaf de Hannoversche Bahnhof per trein naar het getto in Łódź in bezet Polen werden gedeporteerd. Het Logenhaus was een verzamelpunt waar de Joden zich met niet meer dan 50 kilo aan bagage moesten melden.

Zorgvuldig gepakte koffers

“Op basis van een analyse van alweer 15 jaar geleden werden de foto’s bestempeld als beelden van een evacuatie”, vertelt historicus Alina Bothe van de Freie Universität Berlin. Zij is projectleider van #Lastseen, een platform dat deportatiefoto’s uit nazi-Duitsland verzamelt, onderzoekt en digitaliseert. Een collega van Bothe vroeg haar twee jaar geleden nog eens goed naar de beelden te kijken en uit te zoeken of het niet toch om een deportatie van Joden ging. “Eerder sloot men dat uit omdat er geen Davidsterren te zien zijn. Maar wij hebben deportatiefoto’s onderzocht uit meer dan zestig Duitse steden en weten inmiddels dat dat geen doorslaggevend criterium is om iets wel of niet als deportatiefoto te bestempelen.”

Er waren meer aanwijzingen die duidden op een deportatie. Allereerst de datering van de foto’s. Ze worden bewaard in het United States Holocaust Memorial Museum en zaten in een album van ene Bernhardt Colberg, die bij het Reserve-Polizei-Bataillon 101 zat. Het is niet bekend of hij ook degene is die de foto’s genomen heeft. Maar, zegt Bothe: “De plek en datum van de foto’s zijn door de fotograaf wel nauwkeurig genoteerd. En we weten dat er in oktober 1941 geen bombardementen op Hamburg plaatsvonden. Dus zo’n evacuatie kon het niet zijn. Dat het om een deportatie gaat, blijkt daarnaast uit de aard van de bagage, en de manier waarop het gepakt is: zeer zorgvuldig.” Bij een luchtaanval hadden mensen veel minder tijd om spullen te pakken, dat zou er rommeliger uitgezien hebben.

Het is bijzonder dat deze foto’s nu geïdentificeerd zijn als deportatiefoto’s, vertelt de projectleider. “Hamburg had een grote Joodse gemeenschap en dit zijn de eerste foto’s van deportaties daar, waarop ook veel te zien is. Daarbij is het aannemelijk dat er in archieven meer foto’s liggen die niet juist geïdentificeerd zijn.” Bijvoorbeeld van Berlijn, waar vooralsnog geen deportatiefoto’s van bekend zijn. Al weet Bothe bijna zeker dat deportaties in die stad zijn vastgelegd. “Vanuit Berlijn zijn 50.000 mensen gedeporteerd, dat kan niet onopgemerkt zijn gebleven. En destijds hadden al best wat mensen een camera.”

Toegankelijk voor breed publiek

De beelden die door het internationale samenwerkingsproject #LastSeen onderzocht zijn, zijn digitaal te raadplegen via de zogenoemde 'Bildatlas'. “We hebben beelden uit meer dan zestig plaatsen. Van 49 plekken staan nu foto’s online, andere locaties voegen we de komende maanden toe. Met dit project willen we laten zien waar de deportaties begonnen, namelijk midden in de dorpen en steden. De deportaties zijn van belang: zonder het wegvoeren van mensen zou Auschwitz er niet zijn geweest, zonder de transporten had de massamoord in Europa niet zo kunnen plaatsvinden.” 

De historici hebben ook context toegevoegd aan de foto’s. Indien bekend staat er bijvoorbeeld informatie bij over de deportatie of over de maker van het beeld. Bij de meeste beelden is het mogelijk om op foto-elementen te klikken en zo meer te weten te komen over wat je precies ziet; bij de beelden uit Hamburg kan dat onder meer bij politieagenten, hulpkrachten en bagage-etiketten. Bothe: “Alles ontsluiten en documenteren we op een wetenschappelijke manier, maar wel zo dat het voor een breed publiek toegankelijk is. Met dit project willen we namelijk kennis overdragen.” De foto's worden tot 6 januari tentoongesteld in het Stadthaus in Hamburg.

In januari opent in München – de precieze locatie is nog onbekend – een tentoonstelling over deportatiefotografie en de rol van degenen die destijds toekeken hoe hun buren werden afgevoerd. “Deportaties vonden ook overdag plaats, in het openbaar, met ‘toestemming’ van hen. Verder willen we met #LastSeen stap voor stap uitbreiden door te kijken naar beelden van deportaties die buiten het Duitse Reichsgebiet plaatsvonden, zoals in Hongarije of Nederland. Dan kun je zien hoe het er op verschillende plekken aan toeging. De Holocaust is namelijk een verhaal van heel Europa.”