Antisemitisme in de DDR
Tentoonstelling 'Das hat's bei uns nicht gegeben’

Het was in de DDR niet bekend dat het verdelgingsmiddel Zyklon B, waarmee miljoenen mensen in concentratiekampen zijn vermoord, uit het Oost-Duitse Dessau kwam. In het Kleines politisches Wörterbuch uit 1983, het officiële communistische woordenboek, wordt het begrip 'zionisme’ uitgelegd als "racistische praktijk van de joodse bourgeoisie”. De nieuwe, rondreizende tentoonstelling 'Das hat's bei uns nicht gegeben' gaat over antisemitisme in de DDR. Dit onderwerp is bij Oost-Duitsers tot op de dag van vandaag taboe.

Oost-Duitsland was tijdens de Tweede Wereldoorlog deel van het land van de daders, maar dit feit wilden de communistische partijbonzen in de DDR niet onder ogen zien. Door de hele Oost-Duitse bevolking als antifascisten te bestempelen, smoorde het regime elke poging om de confrontatie met het eigen nazi-verleden aan te gaan. De gevolgen van deze opzettelijke nalatigheid zijn vandaag nog zichtbaar, betogen de organisatoren van de expositie.

Uitgangspunt van de tentoonstelling is de veronderstelling dat veel Oost-Duitse jongeren zich aangetrokken voelen tot het neonazistische gedachtegoed omdat jodenhaat in de DDR werd doodgezwegen. Volgens de communistische leer kon antisemitisme in een socialistische staat eenvoudigweg niet bestaan omdat dat onlosmakelijk verbonden was met kapitalisme. De voedingsbodem voor antisemitisme bleef zo onaangetast.

Organisator Anneta Kahane van de Amadeu Antonio Stiftung is het brein achter de tentoonstelling, die op dit moment te zien is in het Rotes Rathaus in Berlijn. Haar stichting is vernoemd naar de Angolese arbeider die in 1990 door vijftig Brandenburgse skinheads met honkbalknuppels werd vermoord. "De Oost-Duitse verdringing van het eigen verleden is een van de oorzaken voor het huidige opbloeien van extreem-rechts,” concludeert Kahane.

Genocide

Voor de tentoonstelling hebben 76 scholieren uit acht Oost-Duitse steden historische research verricht. Op de met grote lappen tekst bedrukte panelen staan de resultaten van hun onderzoek gepresenteerd. Voor de bezoeker die zich aan de informatiedichtheid en het gebrek aan visueel aantrekkelijk materiaal niets gelegen laat liggen, biedt de tentoonstelling een intrigerend en soms onthutsend beeld van de omgang met antisemitisme in de DDR. Zo kopte een SED-krant uit Frankfurt an der Oder naar aanleiding van de Israëlische inval in Libanon in 1982: "Deze genocide lijkt op die van de Duitse fascisten.”

Ook vonden de scholieren een opmerkelijk citaat van de bekende Oost-Duitse tv-persoonlijkheid Karl Eduard von Schnitzler, de presentator van het beruchte programma Der Schwarze Kanal. In Der Schwarze Kanal werden zorgvuldig geknipte fragmenten uit het West-Duitse nieuws door Von Schnitzler van propagandistisch commentaar voorzien. Op die manier moest de DDR-burger ervan overtuigd raken dat West-Duitsland nog altijd een fascistisch bolwerk was. Over het zionisme zei de presentator in 1975: "Het zionisme is de ideologie van het uitverkoren zijn, van de verhevenheid over anderen. We kennen dat van het Duitse fascisme.”

Scholiere Polly Tielebein van de Nelson Mandela-Schule in Berlijn vond in de archieven van het Ministerium für Staatssicherheit (MfS, kortweg Stasi) een document dat de steun van de DDR aan Palestijnse terroristen als Abu Nidal bewijst. Ze kregen van de gevreesde Staatssicherheit zowel ideologische als militaire training.

Rowdytum

In Honeckers 'heilstaat' werd er weinig zachtzinnig met joodse begraafplaatsen omgegaan. Tegenwoordig is in Hagenow, een dorpje in Mecklenburg-Vorpommeren, nauwelijks bekend dat er ooit een joods kerkhof lag. Logisch, want in 1957 werden de 33 joodse grafstenen weggesleept. Ze werden als bouwmateriaal gebruikt en de begraafplaats veranderde in een parkeerterrein. De Hanzestad Rostock liet in de DDR-tijd alle joodse grafstenen horizontaal leggen vanwege de talloze vernielingen. Pas in 1988, ter gelegenheid van de vijftigste herdenking van de Reichskristallnacht, werd de joodse begraafplaats gerestaureerd. 

Volgens de Rostockse stadshistoricus Kai Langer werden antisemitische vernielingen "het kattenkwaad van kinderen” genoemd. Officieel gebruikte men ook de term ‘Rowdytum’; het werk van raddraaiers. "Rechters spraken vergoelijkend van een tijdelijke verblinding door westelijke media”, oordeelt de geschiedkundige.

Toevallig?

Volgens Langer kneep de DDR vanaf de jaren zestig een oogje dicht als Hitlers verjaardag op 20 april in de privésfeer werd gevierd, als hakenkruisen of SS-runen op muren verschenen, als joden openlijk belachelijk werden gemaakt of als de Wehrmacht werd opgehemeld. "De socialisten deden dit soort uitspattingen af als 'decadent' en 'immoreel'. Maar de Stasi greep lang niet altijd in en er zijn slechts een paar rechtszaken geweest."

"De joden in de DDR ontkenden hun identiteit en gaven zich uit voor communisten, omdat ze niet stom waren”, riep Wolf Biermann in herinnering bij de opening van de antisemitisme-tentoonstelling. In het Berlijnse bakstenen stadhuis kreeg de excentrieke dichter en zanger, die in 1976 uit Oost-Duitsland werd verbannen, onlangs het ereburgerschap toegekend. "De DDR wilde per se geen opvolger van het Derde Rijk zijn. Maar als het ging om teruggave van door de nazi's geroofde goederen of een schadeloosstelling, dan gaven ze niet thuis”, aldus Biermann, het enfant terrible dat zijn joods-communistische vader in Auschwitz verloor.

De Stasi had wel interesse in het goud dat de nazi’s uit het gebit van joodse concentratiekampgevangenen roofden. In 1971 verdween uit een massagraf in Jamlitz, niet ver van concentratiekamp Sachsenhausen, 1080 gram gouden vullingen via het MfS, hoewel de identiteit van de slachtoffers bekend was. 

In de jaren tachtig bloeide de neonazistische subcultuur op. Organisaties als de SS-Geheimorganisation Wolgast uit het gelijknamige plaatsje en rechts-radicalen uit het nabije Ahlbeck werden door de Stasi geobserveerd, blijkt uit de tentoonstelling. Maar de geheime dienst en de Volkspolizei grepen nauwelijks in, betoogt historicus Langer.

Vanaf 1985 pleegden skinheads bij voetbalwedstrijden steeds vaker overvallen op buitenlanders. De Stasi liet ze hun gang gaan en maakte West-Berlijn voor het geweld verantwoordelijk, zoals onlangs te zien was in de film 'Die nationale Front. Neonazi's in die DDR'. "Al deze incidenten zijn niet toevallig”, zegt Kahane. "Het is de Lebenslüge van de DDR dat men volhield antifascistisch te zijn.”

Rob Savelberg woont sinds 1998 in Oost-Berlijn en werkt als correspondent voor verschillende Nederlandse en Belgische media.